ئەركێن گومركی و خزمەتێن گومرك پێشكێشی هاوەلاتیان دكەت

دهێتە نیاسین گومرك فەرمانگەهەكا میری یا جێ‌ بە جێكارە كار دكەت بۆ رێكخستنا بزاڤا بازرگانی و نە هێلانا كریارێن رڤاندنا كەرەستێن قەدەغەكری .و زێدەباری وەرگرتنا رەسم و باجێن گومركی بەرامبەر هنارتن و هاوردەكرنا كەرەستە و كەل و پەلێن ملكە ج لدیف پێناسا گومركی و رێنمایێن كاری گومرك چەندین خزمەتێن دیتر د بوارێن جورا و جور دا پێشكێشی هاوەلاتیان دكەت .

  1- هەفكاری د بوارێ‌ ساخلەمیێ‌ دا .
 ژ بو پاراستنا ساخلەمیا هاوەلاتیان هەمی كەرەستێن خارنێ‌ ژ لایێ‌ فەرمانگەها گومركێ‌ ڤـــــە د هێنە رەوانەكرن بو تاقیگەهێن ساخلەمیێ‌ ژ بو دیاركرنا مـــەودایێ‌ دروستیا بكـــارئینانا وان ژ لایێ‌ بە كار بەران ڤە. و ئەگەر ئەنجام د سەركەفتی نە بن ب چ رەنگا ناهێنە دەستویردان و دەمــــلدەست د هێنە دەستەسەركرن  ژ لایێ‌ دەزگایێن گومركی ڤە و پشتی ئەنجام دانا پێرابونێن گومركی ئەو كەرەستە دێ‌ هینە ژ ناڤبرن ب ئامادەبوونا نوینەرێن فەرمانگەهێن پەیوەندیدار مینا ( ساخلەمیێ‌ و ئاسایشێ‌ و پولیسێن گومركی و چاڤدێریا بازرگانی ) .یان لدویف داخازیا خودانی و ژ بو پاراستنا سامانێ‌ بازرگانان و یێ‌ هەرێمێ‌ رێ‌ دێ‌ بو هێتە دان بهێنە ڤەگەراندن بو دەرڤەی سنورێ‌ هەرێما كوردستانێ‌ هەروەسا ئەو كەرەستێن زیــــــان بەخش و یێن مێژوویا وان بسەر ڤە چووی ل بازاری لدویف رێنمایان پێدڤی یە بهێنە ژ ناڤبرن و نابیت بهێنە ڤەگەراندن .واتە گومرك وەك فلتەرەكی یە ل سنورێن وەلاتی بو هاتن و هنارتنا كەرەستە و كەل و پــــەلان و پاراستنا ساخلەمیا بەكاربەران.   

2-هەفكاری د بوارێ‌ چاندنێ‌ دا.
 فەرمانگەهێن گومركی د جیاوازن دگەل هەمی فەرمانگەهێن دیتر یێن میری و ئەگەرێ‌ جیاوازی ئەوە كە گومرك د جەندین بواران دا خزمەتێن جوراجور بێشكێشی مللەتی دكەت.
و كەرتێ‌‌ چاندنێ‌‌ ئێكە ژوان یێن گومرك خزمەتێ‌‌ بو دكەت و ژ پێخەمەت گرنگیا كەرتێ‌ چاندنێ‌ كە ئێكە ژ بنەمایێن ژێرخانا ئابووری یا وەلاتی و ژ بو بێشكەڤتنا ڤی كەرتی و ژ بو پاراستنا بهایێ‌  بەرهەمێ‌‌ جوتیارێن هەریمێ‌‌ ، گومرك هەمی بریارێن قەدەغەكرنا كاتی و هەرتمی بو هاتنا بەرهەمێن چاندنێ‌‌ یێن بیانی بو ناڤ هەرێمێ‌ جێ‌ بەجێ‌‌ دكەت ،لدویف رێنمایێن وەزارەتا دارایی و ئابووری و بریارێن وەزارەتا چاندنێ‌.
وزێدباری نەهێلانا هاتنا بەرهەمێن چاندنێ‌ یێن قەدەغەكری ، فەرمانگەهێن گومركی هەمی بەرهەمێن چاندنێ‌‌ یێن دهێنە ناڤ هەرێمێ‌‌ بو تاقیگەهێن ساخلەمیێ‌‌ رەوانەدكەت ، و ئەگەر ئەنجام د دروست نەبون لدویف یاسا و رێنمایێن كارێن گومركی رەفتار دێ‌‌ لگەل هێتەكرن:
أ‌-ئەگەر ئەو بەرهەمێ‌‌ قەدەغەكری بیت لدویف رێنمایان دێ‌‌ هێتە سزادان یان و دێ‌ هێتە هژمارتن وەك كێشەكا گومركی.
ب‌-ئەگەر ئەنجامێن تاقیگەهێ‌‌ دروست نەبوون ئەو بەرهەم دێ‌‌ هێتە ژناڤبرن لدویف یاسایێ‌‌.
ت‌-یان دێ‌‌ هێتە ڤەگەراندن ب مامور بو خالێن سنوری و دەرڤەی هەرێمێ‌‌.
و هەروەسا بەرهەم و كەل و پەلێن دیتر مینا نەمام دەرمانێن چاندنێ‌ دهێنە رەوانەكرن بو كەرتێن چاندنێ‌ بو دیاركرنا ئەنجاما و وەركرتنا بێرابونێن یاسایی.

3- هه‌ڤكاری د بوارێ‌ ڤیتێرنه‌ری دا
هه‌می به‌رهه‌مێن ئاژه‌لی مینا به‌رهه‌مێن دیتر یێن خوارنێ‌ د ملكه‌چن بۆ ئه‌نجام دانا پێرابونێن تاقیكرنێ‌ , و هه‌ر به‌رهه‌مه‌كێ‌ بهێته‌ ناف هه‌رێمێ‌ ژ لایێ‌ گومركێ‌ ڤه‌ دهێته‌ ره‌وانه‌ كرن بۆ گه‌ره‌نتینا ڤیتێرنه‌ری و ب هه‌ڤكاری دگه‌ل گه‌ره‌نتینا ساخله‌میێ‌ دهێنه‌ تاقیكرن ب مه‌به‌ستا دیار كرنا مه‌رج و ساخله‌تێن پێدڤی و پاراستنا هاولاتیان ژ نه‌خوشیێن كوژه‌ك یێن ژ ئاژه‌لی و په‌له‌وه‌را په‌یدا دبن ، دیسان ژ بو پاراستنا سه‌روه‌ت و سامانێ‌ هه‌رێمێ‌ یێ‌ ( ئاژه‌لی ) ژ نه‌خوشیێن ڤه‌گر .
-رولێ‌ گومركی
ئه‌نجامێن تاقیكرنێ‌ و ده‌ستویریا هاورده‌كرنێ‌ دگه‌ل راگه‌هاندنا گومركی دی بۆ گومركێ‌ هێنه‌ ئاراسته‌ كرن و ئه‌ڤ پێرابونه‌ دهێنه‌ ئه‌نجام دان .
أ–ئه‌گه‌ر ئه‌نجام د سه‌ركه‌فتی بون و پشتی بدوماهیك هاتنا پێرابونێن گومركی و نه‌بوونا سه‌رپێچیا ئه‌و به‌رهه‌م دێ‌ ژ لایێ‌ گومركی ڤه‌ هێنه‌ ده‌ستویردان .
ب–ئه‌گه‌ر ئه‌نجامێن تاقیكرنێ‌ د باش نه‌بوون , ئه‌و به‌رهه‌مێن ئاژه‌لی دێ‌ ژ لایێ‌ گومركێ‌ ڤه‌ هێنه‌ ده‌سته‌سه‌ركرن و لدویف یاسایێ‌ دێ‌ هێنه‌ ژ ناڤبرن یان دویرئێخستن بو ده‌رڤه‌ی سنورێن هه‌رێمێ‌ .
ج–هه‌می كه‌ره‌ستێن گرێدای ب ڤێتێرنه‌ری ڤه‌ و به‌رهه‌مێن ئاژه‌لی یێن ب بریار هاتینه‌ قه‌ده‌غه‌كرن ده‌ملده‌ست دهینه‌ ده‌سته‌سه‌ر كرن و لدویف یاسایێ‌ د هێنه‌ ژ ناڤبرن.

4- هەفكاری بو تاقیكرنا كەرەستێن بیناسازی.
ژ پێخەمەت كونترول كرنا هاتنا كەرەستێن بیناسازی و دیاركرنا مەرج و ساخلەتێن كونترولا جوری، فەرمانگەها گومركێ‌ هەمی كەرەستێن بیناسازی رەوانەی تاقیگەهێ‌ دكەت مینا كەرەستێن خارنێ‌ و چاندنێ‌ و فیتێرنەری و یێن دیتر .
وئەڤان پێرابوونا ئەنجام ددەت
ا-ئەنجامێن دەستپێكێ‌ یێن تاقیگەهێ‌ بو گومركێ‌ دهێنە بەرچاڤ كرن، و سوزەك دێ‌ هێتە واژووكرن ژلایێ‌ خودانی ڤە ژ بو دەستكاری تێَدا نە هێتە كرن تا دەركەفتنا دوماهیك ئەنجام.
ب-كەرەستە دێ‌ هێنە دەستویردان پشتی ئەنجام دانا پێرابونێن گومركی.
ج-ئەگەر دوماهیك ئەنجامێن تاقیگەها بیناسازی و سەركەفتی بوون ئەو سوزا هاتیە واژوكرن دێ‌ هێتە هەلوەشاندن و خودان وێ‌ یێ‌ ئازاد بیت.
د-ئەگەر ئەنجامێن تاقیگەهێ‌ د سەركەفتی نەبوون و نە لدویف مەرج و ساخلەتێن پێدڤی بوون ئەو كەرەستە لدویف یاسایێ‌ دێ‌ هێتە ژ ناڤبرن . یان لدویف داخازا خودانی و ژ بو پاراستنا سامانێ‌ بازرگانی ویێ‌ هەرێمێ‌ ئەو كەرەستە دێ‌ هێنە ڤەگەراندن بو دەرڤەی هەرێمێ‌.

5- وەرگرتنا باجێ‌ گومركی

گومرك فەرمانگەهەكا میری یا جێ‌ بە جێكارە هاتیە دامەزراندن بۆ چاڤدێریا بزاڤا بازرگانی و كونترول كرنا سنورێن وەلاتی و نەهێلانا رەڤاندنا كەرەستێن قەدەغەكری لدویف رێنمایێن كاری و چەسپاندنا یاسا و بریارێن حكومەتێ‌ . زێدەباری ئەركێن گومركی و پێشكێش كرنا چەندین خزمەتێن دیتر بۆ هاولاتیان مینا رێكخستنا دەفتەرا ریدانا ترومبێلا و چەسپاندنا سالوخەت و گهورینێن لسەر ترومبێلا دهێنە كرن و هەفكاریا گومركی د بوارێن جوراجوردا وەك ( ساخلەمی و ڤێتیرنەری – بیناسازی – چاندن ....هتد ) و وەرگرتنا باجێ‌ گومركی ئەركەكێ‌ سەرەكی یێ‌ گومركی یە .
باجێ‌ گومركی :- باجەكە د هێتە سەپاندن (رێژەكا دراڤی  یا دەست نیشان كریە لدویف پێناسا گومركی دهێتە وەرگرتن بەرامبەر هنارتن و هاوردەكرنا هەمی كەرەستە و كەل و پەلان ژ وەلاتەكی بو یێ‌ دیتر ) .
هەمی كەرەستە و كەل و پەلێن دهێنە ناف وەلاتی د ملكەچن بۆ دانا باجێ‌ گومركی . بتنێ‌ هندەك كەرەستە ژ بۆ بەرژەوەندی یا گشتی یان بۆ هاندان و پشتەڤانیكرنێ‌ ب بریارێن تایبەت دهێنە لێبورین وەك ( كەرەستێن خوارنێ‌ و دەرمانا .
پێناسا گومركی : رێز بەند كرن و بابەت كرنا هەمی جورێن كەرەستە و كەل و پەلا بخوڤە دگریت و برگە و بەند بو هاتینە دانان و بهایێ‌ وان و رێژەیا وەرگرتنا باجێ‌ گومركی تێدا هاتیە دیار كرن . و لگورەی پێناسێ‌ باجێ‌ گومركی دهێتە وەرگرتن بۆ وان كەرەستە و كەل و پەلێن دەستویری بۆ هاتیە دان .

ئارمانجێن پێناسا گومركی :-
1- پاراستنا بەرهەم و پێشەسازیێن خومالی .
2- پشكداری د زێدەكرنا  داهاتێ‌ گەنجینێ‌ دا و ئاڤا كرنا ژێرخانەیا ئابووری یا وەلاتی .
3- جێ‌ بە جێ‌ كرنا رامیاریێن دەولەتێ‌ یێن ئابووری و یێن بازاركرنێ‌ .
4- دادپەروەری و زەلالی د وەرگرتنا باجێ‌ گومركی دا .
5- ئاسان كرنا ئەنجام دانا كاری ب زوترین دەم و ب باشترین شێوە .
سیستەمێ‌ كاری:-
باجێ‌ گومركی دهێتە وەرگرتن لدویف فورما راگەهاندنێ‌ ( التصریحە الكمركیە ) یا ژ لایێ‌ بازرگانی یان بر ێكاری ڤە دهێنە پێشكێش كرن بۆ گومركێ‌ و لگورەی فورما راگەهاندنێ‌ فورمەكا خەملاندنێ‌     دهێتە رێكخستن و ئەڤ پێزانینە تێدا دهێنە دیار كرن .
1- جورێ‌ كەرەستەی ( الصنف ) .
2- بهایێ‌ كەرەستەی .
3- یەكا ستاندارت یا پیڤانا كەرەستەی ( الوحدە القیاسیە ) .
4- رێژەیا وەرگرتنا باجێ‌ گومركی .
باجێ‌ گومركی دهێتە وەرگرتن لدویف پێناسا گومركی و رێنمایێن كاری و ب هەبونا هەر سەرپێچیەكێ‌ خودان دێ‌ هێتە سزا دان لدویف یاسا گومركی و رێنمایێن بێرا .

6- نە هێلانا هاتنا كەرەستێن قەدەغەكری
ژ ئەگەرێ‌ كارتێكرنێن نەرێنی و ترسناك یێن هاتنا هندەك جورێن كەرەستان لسەر ژیانا هاولاتیان و لسەر رامیاریێن ئابوری و ئاساییشا وەلاتی ، سیاسەتا قەدەغەكرنێ‌ دهێتە پەیرەوكرن ب تایبەت بو كەرەستێن بێ‌ هوشكەر و كەرەستە و كەل و پەلێن بازرگانیا وان بتنێ‌ ژلایێ‌ دەولەتێ‌ ڤە رێ‌ بێ‌ هاتیە دان ،مینا جەك و تەقەمەنیا و هندەك جورێن كەل وپەلێن لەشكری و ..... هتد.
وبەرەنگاریا هاتنا كەرەستێن قەدەغەكری ئێكە ژ ئەركێن گومركی یێن سەرەكی و رولێ‌ گومركێ‌ یێ‌ كاریگەرە بو بجهئینانا ڤی ئەركی مل ب ملێ‌ دەزگایێن دیتر وەك (پولیس و ئاسایش) و ئەف كارە دهێنە ئەنجام دان ب رێكا بێشكنین كرنا ترومبێلێن بازرگانی و دەستەسەركرنا ئەڤان جورێن كەرەستان و سەپاندنا سزایێن گومركی یان رەوانەكرنا كێشێن وان بو دادگەها گومركی و رادەستكرنا تاوانباران بو جهێن پەیوەندیدار.

7- پاراستنا هیمایێن بازرگانى و مولكایه‌تیا هزرى
هێمایێن بازرگانى : هه‌ر نیشانه‌ك یان كومه‌كا نیشانا كه‌ دشیاندابیت هێمایه‌كێ‌ بازرگانى بێك بینیت و ب رێكا وى هێماى كه‌ره‌سته‌ و كه‌ل و په‌لێن كومپانیێ‌ یان كاركه‌هێ‌ بهێنه‌ نیاسین و جوداكرن.
لدویف یاسایێ‌ هه‌ر كه‌سه‌كى یان لایه‌نه‌كى ماڤێ‌ هه‌ى هێمایه‌كێ‌ یان پتر بناڤێ‌ خو تومار بكه‌ت ل وه‌زاره‌تا بێشه‌سازى. وئه‌گه‌ر ب توماركرنا وى هێماى ماڤێ‌ چ لایه‌نا نه‌هاته‌ پێشیل كرن و پشتى بورینا (30) روژان یاسا دێ‌ وى هێماى پارێزیت و چ لایه‌نا ماڤَ نابیت وى هێماى بكاربینیت.
و ژ به‌ر گرنكیا فى بابه‌تى و ژ بو رێكخستن و پاراستنا بازرگانیا ساخله‌م و باراستنا هاولاتیان ژ سه‌خته‌كاریێن بازرگانى ، ده‌زگایێن گومركى به‌رگریا هاتنا كه‌ره‌ستێن سه‌خته‌ دكه‌ت یێن ب رێكا بكارئینانا هێمایێن كومپانیێن دیتر دهێنه‌ ناڤ هه‌رێمێ‌.
ژ هه‌روه‌سا ده‌زگایێن گومركى به‌ره‌نگاریا هاتنا هه‌مى (قه‌واره‌، كارتون،ته‌لیس.... هتد ) یێن ڤالا و هێماكرى دكه‌ت وده‌سته‌سه‌ر دكه‌ت و خودانى راده‌ستى دادگه‌هێ‌ دكه‌ت ، و هه‌ر كه‌ره‌سته‌ك ب ناڤێ‌ كومپانیه‌كا دیتر یان ل ژێر هێمایه‌كێ‌ توماركرى ب ناڤه‌كێ‌ دیتر ئه‌و كه‌ره‌سته‌ دێ‌ هێنه‌ ده‌سته‌سه‌ركرن و ئه‌ف سزایێن ل خارێ‌ دێ‌ لسه‌ر خودانى هێنه‌ سه‌پاندن:
أ‌-    دێ‌ هێته‌ هژمارتن وه‌ك ره‌ڤاندنا كه‌ره‌ستان (تهریب) و دێ‌ كێشه‌كا گومركى لسه‌ر هێته‌ توماركرن.
ب-دێ‌ هێته‌ هژمارتن وه‌ك فێلبازى و سه‌خته‌كرن (تزویر) و دى توشى سزایێن سه‌خته‌كاریێ‌ بیت.
ج-دێ‌ هێته‌ سزادان ب سزایێن یاسا سه‌رپێجیا بكارئینانا هێمایه‌كى توماركرى.
و هه‌روه‌سا ده‌زگایێن گومركى به‌ره‌نگاریا هه‌ر كریاره‌كا پێشێل كرنا ماڤێ‌ هزرى یێ‌ هاولاتیان دكه‌ت وه‌ك پاراستنا ماڤێ‌ (چابكرنێ‌ و كوپى كرنا (CD ) یا په‌رتوكا و گوڤارا و نیشانێن بازرگانى ... هتد)و ب هه‌ر كریاره‌كا ب فى ره‌نگى بێرابونێن یاسایى دگه‌ل دهێنه‌ ئه‌نجام دان.